Sanatsal metinler, insanların duygularını ifade etmek, hayal gücünü beslemek ve düşünce dünyasını zenginleştirmek için kullanılan özgün ve yaratıcı metinlerdir. Edebiyat, şiir, tiyatro, hikaye, roman gibi farklı sanat disiplinlerinde ortaya çıkan bu metinler, çeşitlilikleriyle dikkat çeker.
Sanatsal metinler, Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler ve Olay Çevresinde Oluşan Metinler olmak üzere ikiye ayrılır.
Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler
Şiir
Şiir, sanatsal metinlerin en eski ve özgün türlerinden biridir. Ritimli bir dil kullanılarak, estetik ve duygusal bir anlatıma sahiptir. Şiirler, dize ve kafiye düzenlemeleriyle bir araya getirilir. Lirik şiir, epik şiir, pastoral şiir gibi alt türleri vardır. Şiir, genellikle duygusal ve soyut temaları ele alır ve güçlü bir imgeler dünyası yaratır.
Olay Çevresinde Oluşan Metinler
Olay Çevresinde Oluşan Metinler, kendi içerisinde Anlatmaya Bağlı Metinler ve Göstermeye Bağlı Metinler olmak üzere ikiye ayrılır
Anlatmaya Bağlı Metinler
- Anlatmaya Bağlı Metinler , yaşanmış ya da anlatıcı tarafından tasarlanmış gerçek hayattan alınan bir olayın, yine bir anlatıcı tarafından yorumlanıp dönüştürülmesiyle oluşturulur.
- “Olay örgüsü” bu Anlatmaya Bağlı Metinlerde asıl unsurdur.
- Anlatmaya bağlı metinler kurmaca olduğu için olay örgüsü yaşanmaz, anlatıcı tarafından düzenlenir.
- Anlatmaya bağlı metinlerde yapı; olay örgüsü, kişiler, yer, zaman gibi birimlerden ve bu birimlerin bir düzen içerisinde verilmesiyle oluşur.
- Anlatmaya Bağlı Metinler de İlahî Bakış Açısı, Kahraman Anlatıcının Bakış Açısı ve Gözlemci Anlatıcı Bakış Açısı olmak üzere üç tip bakış açısı ve anlatıcıdan oluşur.
- Anlatmaya bağlı metinler yazıldıkları dönemin sosyal ve kültürel, ekonomik, siyasal yapısını ve sanat anlayışını çeşitli bakımlardan yansıtır.
- Anlatmaya bağlı metinlerde üzerinde yaşadığımız dünyada görülen varlık, eşya, insan ve olaydan hareketle yeni bir evren anlatılmaktadır. Bu evrene “KURMACA EVREN” denir. Anlatmaya bağlı metinlerin özelliklerinden biri kurmaca olmalarıdır. Bunun amacı okuyucu ve dinleyicide estetik yaşantı uyandırmak böylece onların ilgisini çekmektir.
- Bu metinlerde dil bir bilgi aktarmak ya da bir bilgi öğretmek amacıyla kullanılmaz. Sözcükler günlük hayatta herkesin bildiği anlamlarıyla değil; yazarın okuyucuya sunmak istediklerine göre yeni anlamlar yüklenerek kullanılır.
Anlatmaya Bağlı Edebi Türler
Destan: Önemli tarihsel olayların efsaneleşmiş hikayeleridir. Milletlerin tarih öncesi dönemlerdeki kuraklık göç deprem gibi büyük felaketlerini dile getiren destanlar bu bakımdan ulusal ve anonim ürünlerdir.
Masal: Yazarı belli olmayan olayları bilinmeyen bir ülkede ve zamanda geçen içinde olağanüstü olayların geçtiği kendine özgü anlatım biçimi olan edebi metinlerdir. Başlangıçları ve sonuçları kalıplaşmıştır.
Halk Hikayeleri: Birtakım tarihsel şahsiyetlerin âşıkların halk arasında ünlü olmuş kahramanların serüvenlerini anlatırlar. Şiir ve düzyazı karışıktır.
Mesnevi: Uzun aşk maceralarının öğütlerinve çeşitli konuların anlatıldığı her beyti kendi içinde uyaklı olan Türk edebiyatı nazım biçimidir.
Manzum Hikaye: Bir mekan bir zaman ve kişiler etrafında gelişen olay örgüsünü şiir halinde anlatan nazım biçimidir.
Hikaye: Gerçekleşebilecek olayları kurgulayarak belirli bir hacim içerisinde anlatan metinlerdir. Dünyada Guy de Mauppasant ve Çehov kendi adlarıyla anılan iki hikaye tarzı oluşturmuşlardır. Birincisinde olay ikincisinde durum ön plandadır.
Roman: Anlatıma bağlı metinlerin en gelişmiş olanıdır. Mekan zaman ve kişiler etrafında gelişen geniş ve kapsamlı bir olay örgüsü yazarın belirlediği bir anlatıcı tarafından okuyucuya aktarılır.
Göstermeye Bağlı Metinler
- Göstermeye bağlı anlatımlarda olay sergilenerek gösterilir, yani anlatılmak istenen husus meydanda ya da sahnede canlandırılır.
- Gösterimlerin yazıldığı metinler göstermeye bağlı metinler olarak nitelendirilir.
- Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak adlandırabileceğimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve olay örgüsünü, bir sahne düzeninde topluluk önünde canlandırmak esastır.
Göstermeye Bağlı Edebi Türler
Orta oyunu: Seyircilerle çevrili bir alanda bir yazılı metne bağlı kalmadan doğaçlama ile sergilenen bir oyundur.
Meddah: Tek kişilik bir seyir sanatıdır. Hikaye anlatma ve taklit yapma gibi yetenekler sergilenir.
Karagöz (Gölge Oyunu): Deriden kesilmiş renkli şekillerin hayalî tarafından ışıklı perdeye yansıtımasıyla gerçekleştirilir. Kargöz ve Hacivat baş kişilerdir.
Köy Tiyatrosu: Köy ve kasabada yaşayan insanların düğünlerde ve uzun kış gecelerinde eğlenmek üzere amatörce sergiledikleri oyunlardır.
Trajedi: Seyirciye hayatın acıklı yönlerini göstermek ahlak erdemi anlatmak için yazılmış manzum eserlerdir.
Komedi: İnsanların ve olayların gülünç yönlerini ortaya koymak izleyenleri güldürmek ve düşündürmek amacıyla yazılmış tiyatro eseridir.
Dram: Hayatı olduğu gibi acıklı ve gülünç yönleriyle sahnede göstermek için yazılan tiyatro eseridir.