Tümleç, özne ve yüklem nedir? Tümleç Çeşitleri Nelerdir? Öznenin Özellikleri Nelerdir? Yüklemin Özellikleri Nelerdir?
Tümleç Nedir?
Tümleç: Yüklemi tümleyen ya da kuvvetlendiren kelimelere tümleç denir.
Serpil kitabı yırttı. (Neyi yırttı? kitabı – tümleç)
Tümleç Çeşitleri: Dörde ayrılır:
a. Düz Tümleç: (Nesne) Öznenin yaptığı eylemden dorudan doğruya etkilenir
Ötede çocuk top oynuyor. (Kim oynuyor? çocuk – özne / Ne oynuyor? top – tümleç)
b. Dolaylı Tümleç: (Nesne) Yüklemin anlamını yer, yön, kalma, çıkma, bakımından tamamlayan tümleçlerdir
Annem eve gidiyor. (Nereye gidiyor? eve – d. tümleç)
c. Zarf Tümleci: Yüklemin anlamını zaman, yer, durum bakımından tamamlayan kelimelerdir.
Akşam oradan geçerek eve gittim. (oradan – zarf tümleci / eve – d. tümleç)
d. Edat Tümleci: “ile, (-le), için” edatlarıyla birleşerek yüklemi tamamlayan söz öbekleridir.
Özne ile yüklem arasındaki edat tümleçleri “ne, niçin, ile, kim, için” soruları getirilerek bulunur.
Babamı görmek için iş yerine gittim. (kimi görmek için? babamı görmek için – edat)
Özne Nedir?
Özne, Cümlenin yükleminde belirtilen işi, oluşu, hareketi, durumu, kılışı yerine getiren; hakkında bilgi ve haber verilen cümle öğesidir. Yani yapanı veya olanı karşılayan unsurdur.
NOT: Özne, yükleme sorulan “ne?, kim?” sorularının cevabıdır.
Örnekler:
Göçmen kuşlar yine yolculuğa başladı.
Kim? / Kim başladı? / Başlayan kim?
Göçmen kuşlar
Kitaplar raflara rastgele dizilmişti.
Ne? / Ne dizilmişti? / Dizilen ne?
Kitaplar
Öznenin özellikleri nelerdir?
Özne olan kelime(ler) cümlede hiçbir hal eki almadan kullanılırlar. Herhangi bir hal eki alırlarsa özne değil, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci olurlar. Ama çoğul ekini ve iyelik eklerini alabilir.
Özne’nin çeşitleri:
Üç tür özne vardır. Bunlar;
1- Gerçek özne
2- Sözde özne
3- Örtülü özne
Gerçek özne nedir?
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:
1- Açık Özne: Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir.
Örnek: “Çocuk iki gündür hasta yatıyor.”
2- Gizli özne: Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
Örnek: “Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.”
2- Sözde özne nedir?
Bazı cümlelerde özne bulunmamaktadır, bazı cümlelerdede “sözde özne” dediğimiz belirtisiz nesne olur. Edilgen eylemle kurulu tümcelerde “ne, kim” sorularına yanıt verecek özneymişcesine görünen, gerçekte eylemden etkilenen öğeye sözde özne denilmektedir.
Örnek: “Kapı çalındı, usulca açıldı.” Tümcesinde “kapı” sözcüğü sözde öznedir.
3- Örtülü özne nedir?
Bazı cümlelerde eylemi yapan bulunmasına karşın, bunlar aldıkları bazı ekler (-ca, -ce) ya da birlikte kullanıldıkları bazı sözcükler (nedeniyle, etkisiyle, tarafından) nedeniyle cümlede gerçek özne değil zarf tümleci görevini üstlenir. Örtülü özneler yalnızca edilgen çatılı cümlelerde bulunur.
Örnek:“Şiddetli rüzgarın etkisiyle cam kırıldı.” cümlesinde altı çizili cümle örtülü özneyi belirtmektedir.
Yüklem nedir?
En bilindik tanımıyla yüklem ; İş, oluş, hareket, kılış ve durum bildiren aynı zamanda haber veren ve cümleyi bir yargıya bağlayan cümlenin çekimli öğesine yüklem denilmektedir.
Örnek:
• Araba kalabalığı şehri yaşanmaz hâle getirdi.
• Şehri bu hâle getiren bir olumsuzluk da insanların birbirlerini sevip saymamalarıdır.
Yüklem’in özellikleri nelerdir?
1- Cümlenin temel öğesidir. Cümle yargı bildiren bir söz; yüklem de yargıyı üstlenen öğe olduğuna göre yüklemsiz bir cümle olamaz.
2- Yüklem, tek kelimeden de oluşabilir bir kelime grubundan da.
3- Cümle oluşturmaya yeterli olan tek öğe yüklemdir.
4- Diğer unsurlar, yüklemin anlamını desteklemek üzere cümlede bulunur.