Yer kabuğunun yapısını oluşturan kayaçlar üç ana grupta sınıflandırılır:
- Tortul (Sedimenter) Kayaçlar: Tortul kayaçlar, çeşitli minerallerin birleşmesi sonucu oluşan kayalar grubudur. Bu kayaçlar, bir kez sıvı veya gaz halinde olan, sonra yer kabuğuna çöken tortuların birikmesiyle oluşur. Tortul kayaç örnekleri arasında kumtaşı, şeyl, kireçtaşı ve killi kayaçlar yer alır.
- Magmatik (Püskürük) Kayaçlar: Magmatik kayaçlar, magma adı verilen sıcak, sıvı kayadan oluşur. Bu magma, yer kabuğunda kırılma ve faylanmalar nedeniyle yeryüzüne çıkarak soğur ve katılaşır. Magmatik kayaç örnekleri arasında granit, bazalt ve volkanik tüf yer alır.
- Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar: Metamorfik kayaçlar, tortul veya magmatik kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması sonucu oluşur. Bu değişiklik, kayaçların minerallerinin şeklini, boyutunu veya bileşimini değiştirir. Metamorfik kayaç örnekleri arasında mermer, gnays, şist ve amfibolit yer alır.
Bu üç kayaç türü, dünya yüzeyinde bulunan kayaçların çoğunu oluşturur ve yer kabuğunun yapı taşlarını oluşturur.
Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
Tortular, genellikle su ya da rüzgar tarafından taşınır ve biriktirilirler. Tortuların birikmesi süreci, çeşitli basınç ve sıcaklıklar altında gerçekleşebilir ve bu da tortul kayaçların farklı türlerinin oluşmasına neden olur. Tortul kayaçlar, genellikle katmanlı bir yapıya sahiptir.
Tortul kayaçlar, sınıflandırıldıkları üç ana gruba göre farklı özellikler gösterirler. Bu gruplar şunlardır:
- Klastik (mekanik-kristal) tortul kayaçlar: Klastik tortul kayaçlar, çeşitli boyutlarda ve şekillerdeki tortuların bir araya gelmesiyle oluşur. Tortular, genellikle su ya da rüzgar tarafından taşınır ve biriktirilir. Kumtaşı, çakıltaşı ve kiltaşı, klastik tortul kayaç örnekleridir.
- Kimyasal tortul kayaçlar: Kimyasal tortul kayaçlar, su içinde çözünmüş minerallerin çökmesi veya kristalleşmesi sonucu oluşur. Kireçtaşı, dolomit ve kaya tuzu, kimyasal tortul kayaç örnekleridir.
- Biyojenik (organik) tortul kayaçlar: Biyolojik tortul kayaçlar, canlı organizmaların birikimi veya faaliyetleri sonucu oluşur. Organik madde içeriği yüksek olan bu kayaçlar, genellikle deniz veya göl çevrelerinde oluşur. Kömür, petrol şeyli ve kalker, biyolojik tortul kayaç örnekleridir.
Bu üç grup, tortul kayaçların oluşum mekanizmalarına göre sınıflandırılmasını sağlar. Ancak, tortul kayaçlar içinde farklı türler de bulunabilir ve her tür, kendi özellikleri ve oluşum koşulları nedeniyle farklı bir sınıflandırma içinde yer alabilir.
- Kireçtaşı: Kalsiyum karbonat minerallerinden oluşan kireçtaşı, deniz kabukları ve mercanların birikmesi sonucu oluşur. Kireçtaşı, granit ve bazalt gibi magmatik kayaların aksine kolayca çözünür. Kalsiyum karbonatın suda çözünmesi, kireçtaşının boşluklarının oluşmasına ve kireçtaşı kayalarının oyulmasına neden olabilir.
- Kaya Tuzu: Kaya tuzu, okyanusların buharlaşması sonucu oluşan tuzlu göllerde biriken mineral tortularının birleşmesiyle oluşur. Kaya tuzu kayaları, çizilip çatlak vermesi kolay bir yapıya sahiptir.
- Şeyl: Şeyl kayaçları, kil mineralleri, silis ve organik maddelerin birleşmesiyle oluşur. Şeyl kayaçları, su geçirmezlik özellikleri nedeniyle kil barajlarının yapımında kullanılır.
- Kumtaşı: Kumlu tortuların birleşmesi sonucu oluşan kumtaşı, genellikle çeşitli renklerde görülür. Kumtaşı, yoğunluğu düşük ve çatlak vermesi kolay bir yapıya sahiptir.
- Killi kayaçlar: Kil minerallerinin birleşmesiyle oluşan killi kayaçlar, su emici özellikleri nedeniyle kerpiç yapımında kullanılır. Claystone, siltstone ve şist bu gruba dahildir.
Bu sadece tortul kayaçlar arasında yer alan bazı örneklerdir. Tortul kayaçlar, jeolojik tarihin çeşitli dönemlerinde oluşmuş ve yer kabuğunun yapısının önemli bir parçasını oluştururlar.
Magmatik (Püskürük) Kayaçlar
Magmatik kayaçlar, yerkabuğunda yer alan magma veya lavların soğuması sonucu oluşan kayaçlardır. Magma, yüksek sıcaklık ve basınç altında, yer kabuğunun altında yer alan mantoda oluşan erimiş kaya malzemesidir. Magma yeryüzüne çıktığında lav olarak adlandırılır ve yüzeye yakın soğuması sonucu volkanik kayaçlar oluşurken, derinde soğuması sonucu plutonik kayaçlar oluşur.
Magmatik kayaçlar, kristalin yapıya sahiptirler ve içerdikleri minerallerin kristal boyutları soğuma hızlarına ve kimyasal bileşimlerine bağlı olarak değişir. Plütonik magmatik kayaçlar, daha yavaş soğuyan magma veya lavların kristalize olması sonucu oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar, çıplak gözle gözlenebilen kristaller içerirler. Örnek olarak granit, gabro ve diyabaz gibi kayaçlar verilebilir.
Volkanik magmatik kayaçlar ise daha hızlı soğuyan lava akıntılarının veya volkanik patlamaların sonucu oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar, genellikle küçük kristal boyutlarına sahip olurlar veya cam benzeri bir yapıya sahip olabilirler. Bazalt, andezit ve riolit gibi kayaçlar, volkanik magmatik kayaç örnekleridir.
Magmatik kayaçlar, yerkabuğunun en önemli kayaç tiplerinden biridir ve birçok farklı endüstride kullanılmaktadır. Örneğin granit, yapım sektöründe sıkça kullanılan bir malzemedir ve bazalt, yolların ve yapıların yapımında kullanılır.
- Volkanik kayaçlar (Dış Püskürük): Volkanik kayaçlar, yeryüzüne lavlar şeklinde çıkan magmanın soğuması ve katılaşması sonucu oluşur. Lav, hızlı bir şekilde soğuduğundan kristallerin boyutları küçüktür. Bu kayaçlar, granüller (kum) veya cam benzeri yapılar oluştururlar. Andezit, bazalt, riolit ve obsidyen, volkanik kayaç örnekleridir. Dış püskürükler, yeryüzünde yer alan volkanik faaliyetler sonucu oluşan kayaçlardır. Bu faaliyetler, yer kabuğundaki çatlaklardan yeryüzüne çıkan lav, kül, gaz ve diğer malzemelerin yığılması sonucu oluşur.
- Plütonik kayaçlar (İç Püskürük): Plütonik kayaçlar, yerkabuğunun derinliklerinde soğuyan magmanın sonucu oluşur. Magma, yeryüzüne çıkmadan katılaştığından dolayı kristallerin boyutları büyüktür. Bu kayaçlar, gözle görülebilen kristallerden oluşur. Granit, gabro ve sienit, plütonik kayaç örnekleridir. İç püskürük kayaçlar, yer kabuğunun derinliklerindeki magmanın soğuması sonucu oluşan kayaçlardır. Yer kabuğunun içindeki sıcak ve erimiş kayalara “magma” denir. İç püskürük kayaçlar, bu magmanın soğuması ve katılaşması sonucu oluşur. Magmanın soğuma hızına, kristalleşme oranına ve içeriğine göre farklı türlerde iç püskürük kayaçlar oluşabilir. Örnek olarak granit, diyabaz, gabro gibi kayaçlar iç püskürük kayaçlara örnek olarak verilebilir. Bu kayaçlar, milyonlarca yıl boyunca yer kabuğunun derinliklerinde sıcaklık ve basınç altında kristalleşerek oluşmuştur. İç püskürük kayaçlar, yer kabuğunun en alt tabakalarında yer alırlar ve genellikle çok sert ve dayanıklı yapıları vardır.
Başkalaşım (Metaformik) Kayaçlar
Başkalaşım kayaçları, yüksek sıcaklık ve basınç altında, yer kabuğunun altındaki kayaların fiziksel veya kimyasal özelliklerinin değişmesiyle oluşan kayaçlardır. Başkalaşım süreci, kayaların orijinal dokusunu, bileşimini ve mineralojisini değiştirir. Bu kayaçlar, ana kayanın özelliklerine ve başkalaşım koşullarına bağlı olarak farklı bir görünüme ve yapısına sahip olabilirler. Başkalaşım kayaçları, metamorfik kayaçlar olarak da adlandırılır ve granit, şist, mermer ve gnays gibi farklı tipleri vardır.